Wymowa Tetragamu JHWH

Prof. Marcin Majewski zwraca uwagę, iż:

W kulturze semickiej poznaje się poprzez imię. Imię to nie tylko kategoryzacja czy odróżnienie. Imię posiada rzeczywisty mistyczny związek z osobą je noszącą. Jeśli je znamy – wiemy coś specyficznego, wręcz sekretnego o tej osobie.

M. Majewski, Siedemdziesiąt imion Boga, Tygodnik Powszechny, Kraków 30 sierpnia – 5 września 2023 nr 36 (3869), s. 37.

Chciałbym w kontekście powyższej wypowiedzi zastanowić się nad logią Jeszui, która niewielu zastanawia, choć powinna. Uznaje się ją niemal za oczywistą oczywistość i przechodzi do porządku dziennego. Chodzi o słowa zapisane w Ewangelii Jana w rozdziale 17.

J 17:6 STERN

Objawiłem Twoje imię ludziom, których mi dałeś ze świata….

Słowa te są nieco zagadkowe. Bo co to znaczy, że Jeszua objawił ludziom, których otrzymał od Ojca (takim zwrotem – Ojcze – zaczyna swą modlitwę w wersecie [J 17:1])? Czyżby Ci ludzie, których otrzymał Jeszua, a podkreślić należy, że byli to rodowici Żydzi, mieszkańcy ówczesnego Izraela, nie znali imienia Boga, do którego się modlili? Dziwne. Prawda? Przecież Tora była odczytywana w synagogach, tak samo jak dzisiaj – tzn. był czytany dość obszerny fragment Tory (tzw. parsza) i adekwatny do tematu poruszanego w czytanym tekście Tory fragment proroków (tzw. haftara). Jakże to więc? Apostołowie i inni uczniowie Jeszui nie znali imienia Świętego Jedynego?

Dla Jana ewangelisty objawienie imienia Ojca jest tak ważne, że zwraca uwagę, iż Jeszua kończy swą modlitwę (tak, cały ten rozdział to modlitwa – zaczyna się ona od słów: „[…] Jesza […] spojrzał ku niebu i powiedział: 'Ojcze…'”) słowami:

J 17:26 STERN

Objawiłem im Twoje imię i dalej będę objawiał, aby miłość, którą mnie ukochałeś, była w nich i abym ja sam był z nimi zjednoczony.

A może to właśnie imię Ojciec Jeszua objawia tym, których Ojciec dał mu ze świata? Stawiam taką tezę i postaram się ją obronić.

Co oznacza „objawienie imienia” w Piśmie Świętym?

W biblijnym języku hebrajskim i kulturze żydowskiej „imię” (hebr. shem) nie ogranicza się do imienia własnego. Symbolizuje ono:

• Charakter i istotę osoby (np. Wj 34:5-7, gdzie Bóg objawia Mojżeszowi swoje imię jako „miłosierny, łaskawy, cierpliwy” itd.).
• Obecność i działanie Boga (np. Pwt 12:5, gdzie Bóg „umieszcza swoje imię” w świątyni).
• Autorytet i moc Bożą (np. Ps 20:2: „Niech imię Boga Jakuba cię broni”).

Zatem „objawienie imienia” przez Jeszuę można rozumieć jako objawienie:

1. Charakteru Boga – kim jest Bóg jako Ojciec.
2. Relacji z Bogiem – Jego miłości, troski i świętości.
3. Działania Boga – Jego planu zbawienia.

„Ojciec” jako centralne imię Boga w nauczaniu Jeszui

• W modlitwach i naukach Jeszui Bóg jest wielokrotnie nazywany „Ojcem” (hebr. Avinu, aram. Abba). Przykłady:
  • W Modlitwie Pańskiej: „Ojcze nasz” (Avinu shebashamayim – Mt 6:9).
  • W modlitwie w Getsemani: „Abba, Ojcze” (Mk 14:36).
  • W Ewangelii Jana, rozdział 17, Jeszua zwraca się do Boga jako „Ojcze” aż sześć razy.

Co oznacza „Ojciec” w kontekście objawienia?

• Relację: Tytuł „Ojciec” podkreśla bliskość i intymność relacji między Bogiem a wierzącymi. W tradycji żydowskiej Bóg był uważany za Ojca narodu Izraela (np. Wj 4:22, Iz 63:16), ale Jeszua rozszerza tę koncepcję na relację indywidualną.
• Miłość i troskę: „Ojciec” wskazuje na miłość, ochronę i troskę Boga wobec swoich dzieci (np. Łk 12:30-32: „Ojciec wasz wie, że tego potrzebujecie”).
• Autorytet i świętość: Ojciec jest również źródłem autorytetu i świętości, co widać w prośbie Jeszui, aby uczniowie byli strzeżeni „mocą Twojego imienia” (J 17:11).

Werset 6: „Objawiłem Twoje imię”

W tym kontekście objawienie imienia Ojca może oznaczać, że Jeszua ukazał swoim uczniom Boga jako ich osobistego Ojca, który ich kocha, prowadzi i chroni.

To objawienie jest głębsze niż wiedza teoretyczna – uczniowie poznali Boga jako Ojca poprzez słowa i czyny Jeszui, które ukazywały Jego charakter. I w ten sposób stanowią z nim jedność.

Werset 11: „Ojcze święty, strzeż ich mocą swego imienia, które mi dałeś.”

• Tutaj „imię” oznacza autorytet i moc Boga. Jeszua prosi Ojca, aby chronił uczniów w oparciu o Jego charakter i wierność.
• Podkreśla to jedność między Ojcem a Synem – imię Ojca jest również imieniem, którym posługuje się Syn – stanowiąc z Nim w ten sposób jedność.

Werset 26: „Objawiłem im Twoje imię i dalej będę objawiał”

• Proces objawiania imienia Boga jako „Ojca” trwa (jest procesem ciągłym), ponieważ pełne zrozumienie tej prawdy wymaga doświadczenia Bożej miłości i jedności z Nim.
• „Ojciec” nie jest tylko tytułem, ale wyrazem relacji – pełnej miłości, troski i jedności, która ma być udziałem wierzących.
• „Imię” tutaj wskazuje na pełnię objawienia charakteru Boga, który jest miłością (1J 4:8).

Imię „Ojciec” w kontekście hebrajskim i aramejskim

• W języku hebrajskim „Ojciec” to Aw (אָב), a „nasz Ojciec” to Awinu (אָבִינוּ).
• W aramejskim, języku używanym przez Jeszuę, powszechnym określeniem Boga było Abba (אבא) – słowo wyrażające zarówno szacunek, jak i bliskość (odpowiednik „tato, tatusiu”).
• Jeszua, używając tego terminu, podkreślał dostępność Boga dla każdego, kto Mu ufa – analogicznie do ufności dziecka, którą ono pokłada w swoim ojcu.

Wnioski – na podstawie tekstu i kontekstu:

• Objawienie imienia „Ojciec” jest kluczowym aspektem nauczania Jeszui. Werset 17:6 można interpretować jako objawienie uczniom, że Bóg jest ich Ojcem – kochającym, troskliwym i obecnym w ich życiu.
• W kontekście wersetu 26 Jeszua wskazuje, że objawienie Boga jako Ojca ma na celu wprowadzenie wierzących w doświadczenie Bożej miłości i jedności z Nim.
• Jeszua nie odnosi się do literalnego imienia, takiego jak „JHWH” czy „Jahwe”. W tradycji żydowskiej Tetragram nie był wymawiany, a Jeszua w swoich naukach nie koncentrował się na literalnym imieniu Boga. Nie chodzi więc o literalne imię własne, lecz o głębsze zrozumienie, kim jest Bóg – miłością, która troszczy się o swoje dzieci.
• Chodzi o charakter Boga, który objawia się w relacji Ojca do ludzi, którzy mu zaufali. Jest to Bóg miłości, troski, świętości i jedności.

Zatem werset 17:6 nie odnosi się tylko do literalnego imienia własnego, ale do objawienia Boga jako „Ojca” (Avinu), co obejmuje Jego charakter, miłość i relację z ludźmi. Jeszua mówiąc, że objawił imię Ojca swoim uczniom, ma na myśli, że uczniowie poznali Boga w nowy, głębszy sposób. Objawienie to dotyczyło nie tylko słów, ale też czynów Jeszui, które ukazywały Boga jako miłującego Ojca, wiernego swojemu ludowi. Uczniowie zrozumieli dzięki temu, że Bóg jest nie tylko transcendentnym Stwórcą, ale także bliskim im Ojcem, który troszczy się o tych, którzy Mu zaufali.

Jeśli jesteś uczniem Jeszui, nie powinieneś zwracać się do Świętego Jedynego inaczej niż Twój nauczyciel, a On zwracał się do Boga tylko poprzez hebrajski zwrot Awinu, mający znaczenie nasz Ojciec. Modlitwa Pańska zaczyna się właśnie od słowa Awinu. Jeśli mienisz się uczniem Jeszui, a próbujesz wymawiać Tetragram, proszę wskaż mi choć jedno miejsce, gdzie Jeszua użył tego Imienia. Jeśli nie jesteś w stanie podać takiego miejsca, to zastanów się czy nie kieruje Tobą pycha i czy rzeczywiście jesteś uczniem, czy też wchodzisz w rolę nauczyciela, głoszącego swoją naukę/filozofię.

Poniżej piękny cytat z Mickiewicza, który w lakoniczny sposób podsumował uczniostwo.

Filozof uczniom własnej nauki udziela, Apostoł tylko świadkiem jest nauczyciela.

Adam Mickiewicz, Apostolstwo i filozofia w: Pisma, Tom 2, wyd. Jung-Treuttel, 1861, s. 321.

Rozpocząłem od słów prof. Majewskiego i tę część zakończę także jego bardzo istotnym spostrzeżeniem (myślę, że nie trzeba tłumaczyć, iż to właśnie miał na myśli Jeszua):

Imię, czyli Obecność. W Księdze Wyjścia Bóg zapewnia: „Oto Ja posyłam przed tobą anioła, aby cię strzegł w drodze i doprowadził do miejsca, które ci przeznaczyłem. Szanuj go i słuchaj jego głosu. Nie sprzeciwiaj się mu w niczym (…) bo imię Moje jest w nim” (Wj 23, 20-21). Cytat ten daje do zrozumienia, że imię Boże jest równoznaczne z Jego obecnością i Jego mocą. Wymówić imię Boga to stanąć w Jego obecności. Przeczytać Jego imię to spotkać się z Nim. Tu ma swoje korzenie rozbudowana doktryna o świętości i nie wymawialności imienia Boga – zwłaszcza nadaremno, do czczych rzeczy czy do praktyk magicznych.

Op. cit.

Bóg niejedno ma imię

Niemal wszyscy znają historię o gorejącym krzewie i objawieniu Moszemu czteroliterowego imienia własnego Boga. Przytoczę ten tekst z księgi Wyjścia tłumaczeniu Biblii Gdańskiej:

Wj 6:2-3 BG

Nadto mówił Bóg do Mojżesza i rzekł do niego: Jam Pan, Którym się ukazał Abrahamowi, Izaakowi i Jakóbowi w tem imieniu, żem Bóg Wszechmogący; ale w imieniu mojem, Jehowa, nie jestem poznany od nich.

Tekst ten jako pierwszy w Torze zwraca uwagę, że Bóg ma co najmniej dwa Imiona. Judaizm naucza, że jest ich 70 (por. Tora Pardes Lauder, Bemidbar, Kraków, 2005, s. 117-119), co stanowi pełnię, a cała Tora, w myśl przywołanego już spostrzeżenia prof. Majewskego, to emanacje Imion Boga w świecie, co Gershom Scholem ujął następująco: „W ostateczności cała Tora jest niczym innym jak jednym wielkim i świętym Imieniem Boga” (op.cit).

Jednym z Imion Boga, jakie wyodrębnia judaizm, jest Niebo, stąd wyrażenia: „Królestwo Boże” i „Królestwo niebieskie” to synonimy.

Tylko chrześcijanie, ignorujący judaizm i kontekst kulturowy, twierdzą, że Bóg ma jedno imię własne – i jest nim Tetragram/Tetragrammaton. I dziwią się, że niewymawialne imię własne Boga ma 72 litery, a nie 4.

Tetragram JHWH (יהוה) jest czteroliterowym imieniem Boga w języku hebrajskim. W tradycji żydowskiej imię to było uważane za tak święte, że nie wymawiano go na głos, aby uniknąć przypadkowego użycia w sposób niewłaściwy. Natomiast w liturgii i czytaniu Biblii, zastępowano je słowem Adonaj (אֲדֹנָי), co oznacza „Pan”.

Co więcej, polskie tłumaczenia Biblii zawierają dwie formy Tetragramu, które nie są poprawnym imieniem Boga.

Jak powstały dwie, znane w Polsce formy/próby tłumaczenia Tetragramu?

Wymowa Tetragramu JHWH jako „Jahwe” lub „Jehowa” jest wynikiem historycznych procesów językowych, religijnych i filologicznych.

Powstanie formy „Jehowa”

• W średniowieczu żydowscy masoreci (uczeni zajmujący się zachowaniem i przekazywaniem tekstu biblijnego) dodali wokalizację (znaki samogłoskowe) do tekstu hebrajskiego, aby ułatwić jego czytanie (tak powstała tzw. masora).
• Aby przypomnieć czytającemu, że tetragram JHWH należy zastąpić słowem „Adonaj”, dodano samogłoski z tego słowa do tetragramu. Samogłoski „a-o-a” z „Adonaj” połączono z literami JHWH, co dało coś w rodzaju „JeHoWaH”.
• Jednak ten zapis był jedynie wskazówką dla czytającego, a nie próbą odtworzenia pierwotnej wymowy.

Kiedy pojawiła się „Jehowa”?

Forma „Jehowa” zaczęła być używana w łacińskiej tradycji chrześcijańskiej w XIII wieku.

Po raz pierwszy pojawiła się w łacińskich tekstach teologicznych, a w XVI wieku została spopularyzowana przez tłumaczy Biblii, takich jak William Tyndale.

Powstanie formy „Jahwe”

• W XIX i XX wieku badacze filologii semickiej próbowali zrekonstruować pierwotną wymowę Tetragramu na podstawie analizy języków semickich (np. hebrajskiego, aramejskiego, ugaryckiego).
• Doszli do wniosku, że najbardziej prawdopodobna wymowa to „Jahwe” (lub podobna), oparta na gramatyce hebrajskiej i starożytnych tekstach.
• Forma ta była i jest używana w literaturze naukowej i teologicznej jako bardziej zgodna z historycznymi danymi.

Podsumowanie różnic

Tłumacze Biblii Tysiąclecia zamieścili wymowę Jahwe w pierwszym wydaniu. W kolejnych zastąpiono je słowem Pan, nawiązując wprost do tradycji żydowskiej, której praktyką jest zastępowanie Tetragramu imieniem Adonaj. A prof. Majewski informuje nas, że:

Op. cit. s. 38:

Już w starożytnych targumach, czyli tłumaczeniach czy bardziej adaptacjach Biblii hebrajskiej na język aramejski, formę Jhwh zastępowano np. dwiema jotami z „waw” ponad nimi.

Przypomnę tylko, że targumy te powstały w czasach Jeszui, bo to ważna kwestia. A sam Jeszua nigdy nie wypowiedział Świetego Imienia.

Ku przestrodze

Na koniec refleksja. Pomyślmy jak czuje się osoba, której imię jest kaleczone poprzez próby odgadnięcia prawidłowej wymowy w przypadku, gdy zapis tego imienia jest pozbawiony samogłosek. Weźmy za przykład imię Matan. Pozbawione samogłosek ma 3 litery: M, T oraz N. Dodając różne wariacje samogłosek otrzymamy dla przykładu wymowę: Mitan, Motan, Metan, Mutan, Meten, Muten, Myten, Maton…